Ef áform Landsvirkjunar um Kárahnjúkavirkjun verða að veruleika hefði það miklu meiri og víðtækari áhrif á náttúru og umhverfi en áður hefur verið efnt til hér á landi. Svo stórfelld óafturkræf inngrip í þróun náttúrufars samkvæmt eigin lögmálum eru óviðunandi með öllu og verður að vona að Skipulagsstofnun leggist gegn þessum áformum í úrskurði sínum. Frestur til að skila inn athugasemdum við matsskýrslu Landsvirkjunar rennur út 15. júní og er mikilvægt að sem flestir láti til sín heyra. Eftirfarandi eru athugasemdir mínar til Skipulagsstofnunar:
Skipulagsstofnun
Laugavegi 166
150 Reykjavík
Seltjarnarnesi, 6. júní 2001
Efni:
Athugasemdir við skýrslu um mat á umhverfisáhrifum Kárahnjúkavirkjunar.
Ég undirrituð, Kristín Halldórsdóttir, hef kynnt mér eftir föngum skýrslu Landsvirkjunar og fylgigögn um mat á umhverfisáhrifum Kárahnjúkavirkjunar. Hér er um efnismikla skýrslu að ræða og margs konar ítarefni, enda viðfangsefnið gríðarlega umfangsmikið. Fyrsta athugasemd mín er því sú, að tíminn sem gefinn er til athugunar og athugasemda er augljóslega alltof skammur og hætt við að margir sem vildu láta sig málið varða hafi ekki tök á því vegna tímaskorts. Þetta sýnir að brýnt er að endurskoða m.a. þetta ákvæði laganna um mat á umhverfisáhrifum.
Feiknarleg óafturkræf áhrif
Matsskýrslan og fylgigögn hennar eru um margt vel unnin og leiða skýrt í ljós gríðarlegt umfang fyrirhugaðra framkvæmda og þau feiknarlegu óafturkræfu áhrif sem þær hefðu á náttúru og umhverfi á þessum slóðum. Þarna yrði augljóslega um að ræða meiri umhverfisspjöll, meiri vatnaflutninga, meira jarðrask og meiri breytingar á landslagi og náttúru en áður hefur verið efnt til á landinu. Engu að síður kemst Landsvirkjun að þeirri niðurstöðu “…að umhverfisáhrif virkjunarinnar séu innan viðunandi marka í ljósi þess efnahagslega ávinnings sem væntanleg virkjun mun skila þjóðinni og þeirrar atvinnuþróunar sem sölu orkunnar fylgir.”
Engin haldbær rök eru færð fyrir þeirri niðurstöðu Landsvirkjunar, aðeins fullyrðingar. Engar upplýsingar fást heldur um arðsemi virkjunarinnar sjálfrar. Örfáir útvaldir eiga að fá vitneskju um orkuverðið, sem er þó ráðandi þáttur um hagkvæmni virkjunarinnar. Þó má leiða getum að því hversu hátt það þurfi að vera til þess að virkjunin borgi sig og ljóst að sú tala er umtalsvert hærri en núverandi orkuverð til stóriðju. Þetta er hins vegar ekki umfjöllunarefni matsskýrslunnar og verður ekki farið lengra út í þá sálma, enda í raun fullkomlega óeðlilegt að ætlast til þess að sá þáttur sé veginn upp á móti umhverfisáhrifum virkjunarinnar.
Í samantekt sem birt er í upphafi skýrslunnar og aftur orðrétt í niðurlagi hennar eru taldir upp þeir fjölmörgu þættir í náttúrunni sem breytast eða glatast með tilkomu virkjunarinnar, s.s. skerðing ósnortinna víðerna um 925 ferkílómetra, breytingar á landslagi vegna Hálslóns, sem mun ná yfir um 57 ferkílómetra svæði, kaffæra um 32 ferkílómetra af grónu landi og jafnframt stórmerkar jarðfræðiminjar, auk þess sem verðmætar vistgerðir og búsvæði plantna og dýra fara undir vatn, umtalsverðar breytingar á rennsli Jökulsár í Dal og Jökulsár í Fljótsdal og miklar breytingar á ásýnd hinna stórfenglegu Hafrahvammagljúfra. Þá er bent á mikla röskun beitar- og burðarsvæða hreindýra, aukið sandfok frá Hálslóni inn á Vesturöræfi, skerðingu friðlandsins í Kringilsárrana og miklar breytingar á fjölda fossa sem sumir munu hverfa alveg.
Þessar staðreyndir blasa við eftir þær rannsóknir sem unnar hafa verið, en hitt er ljóst að hér er um svo risavaxið og margþætt verkefni að ræða að rannsóknir og matsgerð þyrftu miklu lengri tíma en raun varð á og ámælisvert að ætla að reka málið áfram í tímaþröng.
Skýrslan er í raun einn samfelldur áfellisdómur um þessi framkvæmdaáform og undirrituð er gjörsamlega ósammála þeirri niðurstöðu Landsvirkjunar að þessi hrikalega eyðilegging og spjöll í náttúru landsins séu “innan viðunandi marka”. Þau eru þvert á móti algjörlega óviðunandi og ber að hafna með öllu.
Skerðing ósnortinna víðerna
Víða í gögnum Landsvirkjunar er vikið að ósnortnum víðernum, enda hefur landsmönnum orðið æ ljósara í seinni tíð hversu mikilvæg þau eru landi og þjóð. Í viðauka II, V20, er t.d. nokkur samantekt um ósnortin víðerni og sjónræn áhrif vegna Kárahnjúkavirkjunar og reynt að afmarka þau með tvenns konar viðmiðun. Annars vegar er miðað við 5 km fjarlægðarmörk frá mannvirkjum eins og kveðið er á um í skilgreiningu náttúruverndarlaganna, en hins vegar er miðað við 2.5 km fjarlægðarmörkin sem notuð voru í svæðisskipulagi Miðhálendis Íslands. Svo virðist sem skýrsluhöfundar noti síðari viðmiðunina í því skyni að reyna að gera sem minnst úr áhrifasvæði virkjunarinnar hvað þetta varðar, en að sjálfsögðu ber að miða við hin lögfestu 5 km mörk skv. náttúruverndarlögunum.
Um hitt er ekki fjallað né reynt að meta, hver áhrif fyrirhuguð náttúruspjöll kunna að hafa á orðstír lands og þjóðar og möguleikana til þess að nýta ósnortin víðerni landsins til að styrkja ímynd þess og sérstöðu í samfélagi þjóðanna. Sá þáttur er t.d. ekki settur á hinar sérkennilegu vogarskálar á mynd 1.3 á bls. 18 í skýrslunni. Um þetta segir einfaldlega á bls. 66 í kafla 7.1 að það sé ekki talið vera á verksviði þessa matsverkefnis að reyna að “meta efnahagslegt gildi óbyggðra víðerna”.
Sama er að segja um þær ýmsu hugmyndir sem fram hafa komið um þjóðgarð á þessu landsvæði. Skipulagsstofnun mælti svo fyrir að í matsskýrslunni yrði gerð ítarleg grein fyrir hugsanlegri framtíðarnýtingu svæðisins. Reyndin er sú að síður en svo er um ítarlega greinargerð að ræða, heldur er farið lauslega yfir ýmsar hugmyndir og þar með um þjóðgarð og áhersla lögð á að virkjun útiloki ekki þjóðgarð, þótt viðurkennt sé að hún hefði umtalsverð áhrif til skerðingar.
Sérstaða Íslands á heimsvísu felst í náttúru landsins og ekki síst í ósnortnum víðernum þess, þeim stærstu í Vestur-Evrópu. Þar er fólginn sá fjársjóður sem okkur ber að varðveita og nýta til rannsókna og fræðslu, til ferðamennsku á forsendum sjálfbærrar þróunar og sem mikilvægan þátt í ímynd lands og þjóðar. Stærstu ósnortnu víðerni Vestur-Evrópu geta í því tilliti verið Íslendingum jafn mikilvæg og Frelsisstyttan Bandaríkjamönnum, Eiffelturninn Frökkum eða pýramídarnir Egyptum.
Höfundar skýrslunnar telja að mannvirki Kárahnjúkavirkjunar mundu þrengja svo að ósnortnum víðernum á hálendinu að þau mundu skerðast um 925 ferkílómetra. Sú staðreynd ein og sér er nægileg röksemd fyrir því að hafna þessum virkjanaáformum.
Gríðarleg áhrif Hálslóns á náttúru og umhverfi
Samkvæmt áformum Landsvirkjunar er ætlunin að byggja 190 metra háa stíflu við Fremri-Kárahnjúk, sem yrði ein stærsta stífla í Evrópu, og auk þess hliðarstíflur beggja vegna, þ.e Desjarárstíflu, sem yrði um 60 metra há, og Sauðárdalsstíflu, sem yrði um 25 metra há. Þannig yrði til hið svonefnda Hálslón, allt að 57 ferkílómetrar að flatarmáli. Þessar framkvæmdir hefðu gríðarleg áhrif á náttúru og umhverfi. Þær mundu skerða ósnortin víðerni og rýra verndargildi þeirra og þær mundu spilla notagildi svæðisins með tilliti til gróðurfars og dýralífs. Lónið mundi kaffæra landsvæði sem hefur mikið vísindalegt gildi og er gróðurfarslega og ekki síður jarðfræðilega mikilvægt. Þessar aðgerðir mundu tæma Hafrahvammagljúfrin að mestu af vatni neðan lónsins og spilla varanlega mögnuðustu gljúfrum landsins. Þetta yrði algjörlega dæmalaus framkvæmd sem vafasamt er að yrði liðin nokkurs staðar meðal vestrænna þjóða.
Í matsskýrslunni er bent á að vatnsborð Hálslóns mundi sveiflast meira en þekkist í öðrum miðlunarlónum hér á landi eða um 45 metra í meðalári , en “…um allt að 75 metra miðað við ýtrustu miðlunarþörf”. Af þessu leiðir að stór hluti af flatarmáli lónsins yrði á þurru fram eftir sumri. Þetta er auðvitað skelfileg tilhugsun og gagnrýni vert hvernig reynt er að gera lítið úr áhrifum þessa, sem mundi rjúfa og skemma gróðurþekjuna umhverfis lónið og hafa víðtæk áhrif á allt umhverfið. Þá er í matsskýrslunni aðeins lauslega farið yfir sambúð Hálslóns og Brúarjökuls, en af sérfræðiskýrslu Raunvísindastofnunar um það efni er ljóst að stórfengleg jakahlaup gætu valdið miklum usla. Þar eru færðar líkur fyrir því að 10 – 20 metra breiðir ísjakar og allt að 1000 rúmmetrar að stærð muni brotna úr jöklinum og mynda flóðbylgjur þegar þeir hrynja í lónið. Varla draga slíkar hamfarir úr eyðileggingu lands umhverfis lónið.
Að öllu samanlögðu verður augljóslega um gríðarlega landeyðingu að ræða sem býður heim hættu á stórauknu sand- og moldroki og sífellt meiri jarðvegseyðingu, eins og t.d. má lesa um í Viðauka II og sérfræðiskýrslu RALA um jarðveg og jarðvegsrof. Boðaðar mótvægisaðgerðir minna helst á sóskinsburð Bakkabræðra.
Þöggun fjölda fossa
,,Því er nú mjög á lofti haldið, og vissulega með veigamiklum rökum, að í fossum landsins búi nokkuð af framtíð okkar þjóðar, er byggist á þeim verðmætum, sem mæld eru í kílówattstundum. En þar við liggur einnig brot af framtíðarhamingju þjóðarinnar, að hún gleymi því ekki, að í fossum landsins búa einnig verðmæti, sem ekki verða metin til fjár, en mælast í unaðsstundum.” (Sigurður Þórarinsson, Fossar á Íslandi, Fjölrit Náttúruverndarráðs, 1978.)
Aðeins þaulkunnugir geta með vissu sagt fyrir um áhrif fyrirhugaðrar Kárahnjúkavirkjunar á fossa á þessu víðáttumikla áhrifasvæði virkjunarinnar, en víst er að þeir skipta a.m.k. tugum og eru þó hugsanlega eitthvað á annað hundrað. Nokkrir fossar mundu hverfa algjörlega, þar á meðal háir og sérlega glæsilegir fossar eins og Kringilsárfoss, stundum nefndur Töfrafoss, sem hyrfi í Hálslón ef það yrði myndað. Sama er að segja um Eyjabakkafoss, sem hyrfi að mestu við myndun Ufsarlóns. Fjöldi annarra fossa skertist misjafnlega mikið og yrðu vart svipur hjá sjón þegar verulega hefur verið dregið úr rennsli þeirra. Nokkrir þeirra eru nefndir í matsskýrslunni og m.a. bent á “…að á um 20 km kafla frá Eyjabökkum niður að Kleif í Fljótsdal eru um 15 fossar allt að 30 metra háir og bera einungis fáir þessara fossa nafn.” Bæði í skýrslu og viðauka er sérstaklega bent á að þessir fossar séu lítt þekktir og læðist að manni sá grunur að skýrsluhöfundum þyki það til marks um lágt verndargildi, sem er auðvitað algjörlega fráleitt.
Hver svo sem heildartala fossa er á áhrifasvæði Kárahnjúkavirkjunar er ljóst að aldrei fyrr hafa uppi verið önnur eins áform um eyðileggingu fossa á Íslandi og ekki yrði það til vegsauka íslenskri þjóð ef þau yrðu að veruleika.
Óafturkræf inngrip í þróun náttúrufars
Áhrifasvæði virkjunarframkvæmdanna er geysilega víðfemt. Það nær frá Brúarjökli allt til sjávar við Héraðsflóa og tekur til a.m.k. 16 vatnsfalla auk minni árspræna og vatna. Aldrei fyrr hafa komist svo langt hugmyndir um svo umfangsmikla vatnaflutninga né svo mikil heildarinngrip í þróun náttúrufars á svo stóru svæði.
Það er svo enn einn þáttur þessa máls að raforkan sem þessari risaframkvæmd er ætlað að skila dygði ekki til að knýja fyrirhugað álver á Reyðarfirði með allt að 420 þús. tn. afkastagetu á ári. Þar yrðu að koma til fleiri virkjanir og er samkvæmt skýrslunni horft til bæði Kröflu og Bjarnarflags í því skyni með tilheyrandi möstrum og línum og enn frekari umhverfisspjöllum.
Allt er þetta af slíkri stærðargráðu að mörgum reynist erfitt að átta sig á umfanginu. Niðurstaðan hlýtur að vera sú að slík stórfelld óafturkræf inngrip í þróun náttúrufars samkvæmt eigin lögmálum eru óvinunandi með öllu. Það yrði náttúru landsins til óbætanlegs skaða og þjóðinni til ævarandi vansæmdar ef af þeim yrði.
Skýrslan er áfellisdómur
Hér hafa verið settar fram athugasemdir við nokkur þeirra atriða sem mér finnst skipta mestu máli í sambandi við þessi virkjanaáform. Margt fleira í matsskýrslunni verðskuldar miklu nánari umfjöllun. Má þar sérstaklega nefna áhrif á ferðaþjónustu og útivist, áhrif á jarðfræðiminjar, áhrif á búsvæði jurta og dýra og tengsl við alþjóðasamninga um náttúruvernd. Öll sú umfjöllun í skýrslunni styður niðurstöðu mína.
Hér verður þó staðar numið, en að lokum ítrekað að skýrslan er í raun samfelldur áfellisdómur um þessi framkvæmdaáform. Ég legg til að Skipulagsstofnun leggist gegn þeim í úrskurði sínum.
Kristín Halldórsdóttir
201039-4529
Fornuströnd 2
170 Seltjarnarnesi
